این روزها به لطف متقلبان خرید عسل طبیعی  به کاری دشوار تبدیل شده است. با اینکه مصرف عسل طبیعی در سال به 60 هزار تن می‌رسد اما سالانه با 20 هزار تن مازاد تولید عسل طبیعی مواجه هستیم که تقلب‌های وافر به این امر دامن زده است. وجود تقلب‌های فراوان، بازار فروش عسل‌هایی با نام‌هایی همچون عسل وحشی، عسل کوهی، عسل صخره‌ای، عسل جنگلی و … را با قیمت‌های گزاف داغ‌تر کرده است. مردم برای رهایی از حجم ابهامات در بازار عسل به انواع عسل‌های وحشی پناه برده‌اند چرا که تصور می‌کنند تنها با پرداخت قیمت گزاف می‌توانند به عسل طبیعی دسترسی داشته باشند. متاسفانه همین تغییر تمایل، زمینه‌های تقلب در بازار عسل وحشی را نیز گسترش داده است.

روش‌های برداشت عسل

انسان روش‌های متعددی برای بهره‌برداری از زنبورها و محصولاتشان ابداع کرده است. با در نظر گرفتن دامنه وسیع موجود در جهان برای بهره‌برداری از زنبورها می‌توانیم 3 دسته اصلی زیر را نام ببریم: 1- شکار عسل، 2-زنبورداری و 3- نگهداری زنبورها که چیزی بین شکار عسل و زنبورداری قرار می‌گیرد که در آن زنبوردار مکانی برای لانه زنبورها فراهم می‌کند و یا از کلنی زنبورهای وحشی برای غارت‌های آینده‌اش حفاظت می‌کند. جدول زیر این 3 نوع فعالیت را به همراه نژاد زنبورهایی که معمولا مورد بهره‌برداری هر گروه قرار می‌گیرد را نشان می‌دهد.

کلیپ زیر در مورد روش‌های شکار عسل وحشی را ببینید.

بهره‌برداری از زنبورها به روش «شکار عسل»

در این بخش به انواع روش‌هایی که برای بهره‌برداری از زنبورهای عسل بکار می‌رود اشاره می‌کنیم.

آیا واقعا عسل وحشی وجود دارد؟

جواب کوتاه این است: بله عسل وحشی وجود دارد.

شکار عسل و غارت لانه زنبورهای عسل برای بدست آوردن موم و عسل آنها بطور گسترده‌ای توسط افراد کم بضاعت در طول تاریخ به انجام رسیده است. همچنان هم افراد کم بضاعت زیادی و هم کلنی زنبورهای وحشی زیادی وجود دارند. شکار عسل به عنوان بخشی از زندگی شکارچیان باقیمانده در دنیا و اغلب در حاشیه زمین‌های کشاورزی شده است.

کلنی زنبورها در حیات وحشی خانه‌سازی می‌کنند و بسته به نژادشان می‌تواند در حفره‌های درخت، شاخه درخت، صخره‌ها، تپه‌های موریانه یا زیر زمین باشد. هرجا که زنبور زیادی باشد شکار عسل در آنجا بیشتر انجام می‌شود. گاهی اوقات شکار عسل مانند دستگاه پولساز ATM در کشورهای صنعتی بنظر می‌رسد. وقتی فرد یا خانواده‌ای نیاز به مقداری پول داشته باشد سریعترین راه شکار عسل و غارت کلنی زنبورهای عسل برای بدست آورن عسل طبیعی و فروش آن و کسب پول بادآورده است. احتمالا تشخیص عسل شکار شده با عسلی که از زنبورداری بدست می‌آید ممکن نباشد.

مزایای شکار عسل وحشی:

برای شکارچیان عسل، شکار عسل راهی سریع و کم هزینه برای بدست آوردن عسل طبیعی و کسب سود است. تا وقتی خرید عسل وحشی رایج و بعبارتی خریدار داشته باشد شکارچیانی که اغلب از وضع معیشت خوبی برخوردار نیستند این راه را به عنوان بهترین راه کسب سود برمی‌گزینند.

معایب شکار عسل وحشی:

شکار عسل باعث کشته شدن زنبورها می‌شود. از آنجایی که اغلب شکار عسل در شرایط سختی رخ می‌دهد شکارچیان تسلطی در برداشت صحیح عسل ندارند. بنابراین کل کلنی را نابود می‌کنند. از طرفی خوراک لارو (کرم زنبور) در برخی از کشورهای آسیای شرقی به معنای نابودی کامل کلنی است.

شکار عسل برای برخی نژادها و برخی مناطق به معنای کاهش غیر پایدار کلنی زنبورها و زیستگاه آنهاست.

شکارچیان عسل به دو روش مستقیم و غیر مستقیم می‌توانند باعث آتش‌سوزی جنگل‌ها شوند. در روش مستقیم با استفاده از آتش و دود آن برای دور کردن زنبورها احتمال وارد آمدن آسیب جبران ناپذیر به جنگل‌ها وجود دارد. در روش غیر مستقیم که در بلند مدت تاثیر آن دیده می‌شود، با از بین بردن کلنی زنبورها و کاهش جمعیت آنها و در نتیجه کاهش گرده افشانی روند از بین رفتن جنگل‌ها را تسریع می‌کنند.

شکار عسل وحشی در آسیا

در کشورهای آسیایی همچنان حجم زیادی عسل توسط شکارچیان حاصل می‌شود. به این دلیل که بسیاری از نژادهای زنبورهای عسل فقط در حیات وحش وجود دارند و امکان نگهداری آنها در کندوی زنبوردار وجود ندارد. شکار عسل از نژاد Apis laboriosa که در ارتفاعات خانه می‌سازند در منطقه هندوکوش هیمالیا انجام می‌شود. شکار عسل از نژاد Apis dorsata با توجه به پراکندگیش از غرب پاکستان تا شرق فیلیپین انجام می‌شود. شکار عسل از نژادهای حفره‌سازی همچون Apis cerana، Apis koschevnikovii ،Apis nuluensis  و Apis nigrocincta و نژاد زنبورهای کوچک  Apis florea و  Apis Andreniformis بطور اتفاقی در هر جایی که امکانش باشد لانه‌سازی می‌کنند.

نژاد پر تعداد آسیایی Apis laboriosa و Apis dorsata اغلب در بلندای تپه‌ها و درختان کلنی می‌سازند. اگرچه بزرگی کندو و عسل فراونش شکار آن را ارزشمند می‌کند. شکار عسل کار خطرناک و در عین حال با ارزش مالی بالایی در مناطق آسیایی بحساب می‌آید. رسم و رسوم‌های محلی مرتبط با شکار عسل توسط انسان شناسان مورد مطالعه قرار گرفته است و در برخی مناطق مستند دارد. ضمن آنکه در صنعت توریستی نپال و مالزی برنامه‌هایی برای بازدید از سنت دیدنی شکار عسل ایجاد کرده‌اند.

شکار عسل وحشی خارج از آسیا

شکار عسل از کلنی نژاد بومی Apis mellifera در آفریقا و نژاد وحشی آن در مرکز و جنوب آمریکا، هرجایی که تعداد کلنی‌ها بیشتر باشد(معمولا در جنگل‌ها) بسیار رایج است.

آیا باید شکار عسل وحشی تشویق شود؟

اگر شاهد شکار عسل بوده باشید متوجه می‌شوید که زنبورهای زیادی با تخریب کلنی از بین می‌روند. آمار دقیقی از جمعیت زنبورهای نژاد آسیایی در دست نیست و ما نمی‌دانیم شکار عسل چه تاثیری روی این جمعیت می‌گذارد.

تلاش‌های زیادی برای تشویق شکارچیان انجام شده است تا شکار خود را بدون تخریب کل کلنی انجام بدهند. برای مثال فقط بخش‌هایی از موم را که حاوی عسل است برداشت کنند و بخشی که محل پرورش نوزاد زنبور است را تخریب نکنند. اگرچه این مباحث فقط بصورت تئوری قابل انجام است و نه در عمل. قطعا عملیات سنتی شکار عسل در برخی مناطق از برخی کشورها مشمول قوانینی برای اطمینان از حفظ جمعیت زنبورها شده است.

ما نمی‌دانیم تاثیر کاهش زیستگاه درختان و افزایش جمعیت انشان چه فشاری به جمعیت زنبورها وارد می‌کند. در برخی مناطق شکار عسل با افزایش جمعیت انسان افزایش یافته است و این موضوع با کاهش درختان برای خانه‌سازی زنبورها ترکیب شده است. کاهش درختان کار را برای زنبورها دشوار کرده است چرا که نمی‌توانند به راحتی مکانی امن برای ساخت کلنی پیدا کنند و به اجبار روی درخت‌های کوچک خانه‌سازی می‌کنند که همین امر غارت آنها را برای شکارچیان ساده‌تر می‌کند. قطعا در مناطقی مانند سنگال و گامبیا، شکار عسل منجر به کاهش زنبورها شده است که تاثیر احتمالی بد روی گرده افشانی و حفظ تنوع زیستی داشته است در حالی که به شدت به افزایش آن نیاز داریم.

محصول شکارچیان عسل چیست؟

از آنجایی که شکار عسل معمولا در شرایط دشوار اتفاق می‌افتد (تاب خوردن روی طناب در ارتفاعات صخره‌ها یا درختان در تاریکی شب)، عسل شکار شده معمولا ترکیبی از عسل رسیده و عسل نرسیده است (عسلی که حاوی رطوبت و آب فراوان است). وجود موم، زنبور مرده و سایر بقایا نیز کاملا طبیعی است. البته این بدین معنا نیست که عسل بدست آمده از ارزش کمی برخوردار است. اما اغلب این عسل زود تخمیر می‌شود اما ارزش غذایی، نیروبخشی و دارویی زیادی دارد.

در آفریقا عسل شکار شده اغلب به آبجوی عسل تبدیل می‌شود. در این حالت، ناخالصی‌های متفاوت آن به سرعت تخمیر آن کمک می‌کند. اگرچه قطعا همه عسل‌های شکار شده چنین سرنوشتی ندارد، برای مثال در هندوستان حجم زیادی عسل از کلنی نژاد Apis dorsata برداشت می‌شود که این عسل به عرضه در بازار داخلی هم می‌رسد. آمار دقیقی از حجم عسل برداشت شده از زنبورهای وحشی وجود ندارد.

• دسته‌بندی عسل وحشی: «عسل وحشی در دسته عسل‌های چند گیاه»

زنبورهای وحشی با توجه محل کلنی از منابع گلِ موجود در آن منطقه تغذیه می‌کنند و نمی‌توان نام گل مشخصی را روی آن عسل گذاشت. از تعاریف سازمان استاندارد جهانی می‌توان نتیجه گرفت که این نوع عسل در دسته عسل چند گل (چندگیاه) قرار می‌گیرد. بر خلاف عسل درمانی که با توجه به مکان استقرار کندوها برداشت می‌شود. برای مثال عسل آویشن حاصل از گل آویشن که از استقرار کندو در دشت‌های پهناور آویشن حاصل می‌شود. عسل‌های درمانی هر کدام خواص مختص به خودشان را دارند.

• تفاوت کیفیت: «تغذیه زنبور و دوری از مواد شیمیایی عامل تعیین کننده کیفیت»

در هر دو نوع عسل، چه عسل وحشی و چه عسل طبیعی، زنبورها باید از گل تغذیه کنند. بعبارتی عسل طبیعی حاصل نوشیدن شهد گل است و تعریف دیگری برای عسل طبیعی وجود ندارد. پیشنهاد می‌کنیم مقاله استاندارد کیفیت عسل طبق سازمان FDA آمریکا را بخوانید. در تعاریف این سازمان دسته‌بند عسل فقط به دو نوع تک گل و چند گل تقسیم بندی شده است. میزان آلودگی شیمیایی (شیرین کننده مصنوعی، سموم و …)، ترکیبات شیمیایی عسل (میزان قند، پروتئین و …) و ویژگی‌های حسی (رنگ، بو و طعم) عوامل اصلی تعیین کیفیت عسل هستند. همچنین در این استاندارد، عسل طبیعی تعاریف دیگری همچون عسل وحشی، کوهی یا جنگلی ندارد. به عبارتی نام عسل وحشی را می‌توان به تولید کننده آن که زنبورهای وحشی هستند نسبت داد و نه به کیفیت و نوع عسل.

گاهی به عسلی که از کندوی زنبوردار برداشت می‌شود عسل پرورشی می‌گویند که مفهوم این واژه غلط انداز است. چرا که باور عمومی به سمت ماهی پرورشی و … می‌رود و از ارزش ذاتی آن کاسته می‌شود. در حالی که زنبوردارِ متعهد نقشی در تولید عسل توسط زنبور ندارد.

• رطوبت عسل: «رطوبت یکی از فاکتورهای تعیین کیفیت عسل»

رطوبت یکی از فاکتورهایی است که طبق استاندارد سازمان جهانی FDA نباید بیشتر از 20% باشد. این فاکتور در آزمایش عسل نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. همانطور که پیشتر در مقاله نیز اشاره شد، عسل شکار شده معمولا ترکیبی از عسل رسیده و نارس هست که عسل نارس رطوبت بالایی داد که ممکن است منجر به تخمیر زودهنگام عسل شود.

• شکل ظاهری کندو: «گول شکل ظاهری موم را نخورید»

چه فرقی می‌کند موم زنبور در قاب مستطیل باشد یا بشکل خربزه‌ای روی شاخه درخت؟ مهم تغذیه زنبور است. اگر جذب عسلی روی شاخه شدید از خودتان بپرسید: زنبور چه خورده است؟ شکر یا شهد؟

علاوه بر آن شکل ظاهری موم ساخته شده توسط زنبور وحشی با موم ساخته شده توسط زنبور عسل متفاوت است. زنبور عسل سلول‌های کاملا شش ضلعی می‌سازد در حالی که زنبور وحشی چنین نظمی در ساخت کندو ندارد.

• خطرات برداشت: «شکار عسل وحشی آسیب جبران ناپذیر به طبیعت»

در مراحل برداشت برخی از انواع عسل وحشی نه تنها جان شکارچی در خطر قرار می‌گیرد بلکه کل کلنی زنبورها نیز از بین می‌رود که آسیب جبران‌ناپذیری به محیط زیست بحساب می‌آید. در حالی که زنبورداران با کمترین آسیب به زنبوردارها به برداشت عسل می‌پردازند.

برخی از تصاویر نشان می‌دهد که در برخی کشورها به نوزاد زنبور هم رحم نمی‌کنند و از آنها در پخت غذا هم استفاده می‌کنند. که این امر نشاندهنده از بین رفتن کامل کلنی زنبورهاست.

• دسترسی و میزان تولید: «تولید عسل وحشی محدود به زمان و جغرافیای خاص»

دسترسی به عسل وحشی بسیار دشوار است و مقدار تولید آن بسیار کم است، چرا که تولید آن علاوه بر وابسته بودن به فصل و زمان برداشت به محدودیت جغرافیایی نیز برمی‌گردد. این عسل از دشت و کوهستان‌های زاگرس جنوبی و جنوب استان فارس بدست می‌آید. بطوری که برخی بر این باورند که این عسل‌ها نهایتا به مصرف داخلی می‌رسد. اما زنبوردار می‌تواند با افزایش کندوها و بسته به منابع غذایی موجود، برداشت عسل خوبی را تجربه کند. همین میزان تولید بالا باعث فشار کاهشی قیمت عسل‌های طبیعی می‌شود.

• تفاوت قیمت: «ملاک قیمت را در ارزیابی کیفیت فراموش کنید»

راز تفاوت قیمت بین عسل طبیعی و عسل وحشی در میزان عرضه آن نهفته است و نه کیفیت آندو. در صورتی که زنبور تغذیه طبیعی داشته باشد (شهد گل را نوشیده باشد) و کندوها بدور از آلودگی‌های محیطی باشند می‌توانید از کیفیت هر دو اطمینان حاصل کنید.

عسل وحشی هم مانند سایر عسل‌های طبیعی شاخص کیفیتی بجز آزمایشگاه ندارد (بر خلاف عسل مانوکا). وقتی نوبت به عسل مانوکا می‌رسد، در مقایسه با سایر انواع عسل، مانوکا دارای عامل یکتای مانوکا (Unique Manuka Factor, UMF) است، که عامل استاندارد جهانی در شناسایی و اندازه‌گیری قدرت ضد باکتریایی عسل مانوکا است. مخصوصاً یو ام اف (UMF) ضامن ویژگی دارویی عسل است. این یک استاندارد ارزش سلامتی است که فقط مخصوص عسل مانوکا است بنابراین نمی‌توان خواص غیر متعارفی را به انواع عسل وحشی نسبت داد. حتی برخی معتقدند عسل‌های درمانی را باید از زنبورداران متعهد که تولیدکننده عسل تک گل هستند تهیه کرد.

• تقلب در تولید عسل وحشی: «مراقب سودجویان باشید»

تقلب در تهیه عسل همواره وجود دارد و عسل وحشی از این قائله مستثنی نیست. عده‌ای تصور می‌کنند تقلب در تهیه عسل فقط از کندوهای زنبوردار بیرون می‌آید. در حالی که استقبال مردم از خرید عسل وحشی با چشمان بسته، که بعضا بسیار گران بفروش می‌رسد، می‌تواند هر فرد سودجویی را به فکر بهره بردن از این ناآگاهی بیاندازد. بسیاری از افراد با گذاشتن چوب و ظرفی از محلول آب و شکر عسلی شبیه به عسل وحشی و روی شاخه تولید می‌کنند و با قیمت‌های گزاف می‌فروشند.

• آزمایش عسل وحشی: «برای سلامتی و پول خود ارزش قائل شوید»

درخواست برگه آزمایش از تولید کنندگان و عرضه‌کنندگان هر دو نوع عسل طبیعی و عسل وحشی منطقی‌ترین درخواست ممکن است. به پاسخ‌هایی همچون: «عسل وحشی نیازی به آزمایش ندارد» راضی نشوید.

• نژاد زنبور «زنبور وحشی را نمی‌توان در کندو نگه داشت»

عسل وحشی توسط زنبورهای وحشی تولید می‌شود که این زنبورها قابل نگهداری در کندوی زنبوردار نیستند. زنبورهای وحشی از نظر اندام، طول خرطوم و شعاع پرواز با زنبورهای عسل متفاوتند.

• محل ساخت کلنی

از آنجایی که نمی‌توان زنبورهای وحشی را در کندو نگهداری کرد، این زنبورها در طبیعت و به اقتضای نژادشان در مکان‌ها مختلفی کلنی خود را برپا می‌کنند. (روی درخت، صخره، زیر زمین و …)

عسل وحشی بسیار جذاب است. دیدن کندوی زنبور روی شاخه درخت یا چسبیده به صخره سنگ هرکسی را تحریک به برداشت آن می‌کند. با دیدن تصاویرش هم اغوا می‌شوید و ممکن است تصمیم بگیرید حداقل یکبار پول خود را صرفش کنید. از طرف دیگر فقط تصاویر جذاب نیستند که شما را متقاعد به پرداخت هزینه هرچند بالای آن می‌کنند، بلکه ارزشی که از خواص عسل وحشی در ذهن‌تان ساخته‌اید می‌تواند شما را تحریک به خرید کند.

برخی از فروشندگان عسل‌های وحشی با آگاهی از جذابیت این نوع عسل‌ها برای مشتریان و همچنین اهمیت بدون چون و چرای سلامت برای انسان اقداماتی جدا از شکار عسل وحشی انجام می‌دهند.

آنها با کار گذاشتن چوب‌های هم‌بو با زنبورها در محل‌های مشخص، زنبورها را تشویق به ساخت کندو در اطراف چوب می‌کنند. فارغ از اینکه زنبورها چه تغذیه‌ای داشته‌اند کندوهای جذابی شکل می‌گیرد که مشتریان بدون چون و چرا حاضر به پرداخت مبالغ غیر عادی برای آن هستند. این پذیرشِ بدون قید و شرط به نحوی است که حتی از فروشنده نتیجه آزمایش یا ضمانت اصالت و کیفیت هم نمی‌خواهند و یا خودشان هم به آزمایشگاه عسل نمی‌برند.

با در نظر داشتن این موضوع که عسل‌های وحشی همواره در طبیعت وجود داشته‌اند و متقلبان سودجو نیز تعدادشان کم نیست، توصیه می‌کنیم در صورت تمایل به خرید عسل وحشی حتما به فردی مطمئن مراجعه کنید.

بهره‌برداری از زنبورها به روش «نگهداری زنبورهای وحشی»

همانطور که پیشتر اشاره کردیم شکار کلنی زنبورها که روی یک درخت خانه ساخته‌اند را شکار عسل می‌نامیم. اما برخی افراد شاخه درخت را می‌بُرند و به همراه زنبورها به نزدیکی محل زندگی خود می‌آورند که به این کار نگهداری زنبورها می‌گوییم. گاهی از کُنده درخت برای نگهداری زنبورها استفاده می‌کنند که زنبوردار می‌تواند مالکیت زنبورها و درخت را برای خودش بداند و به نحوی از آنها در برابر سایر شکارچیان حفاظت کند.

برای مثال در سودان و سایر کشورهای آفریقایی که کلنی نژاد Apis mellifera  به وفور یافت می‌شود، زنبوردار می‌تواند مالکیت بعضی درخت‌ها و یا صخره‌های خاص را داشته باشد. همین موضوع در آسیا هم مصداق دارد که افرادی مالکیت بعضی درختان یا صخره‌ها را در اختیار دارند. در گذشته این نوع برخورد با زنبورها بسیار رایج بود. سنت‌هایی از آفریقا، منطقه مدیترانه، ایران، اروپا و مناطق مختلفی از آسیا که مستندات آن موجود است.

عسل وحشی که از کلنی نژاد Apis florea برداشت می‌شود در کشور عمان قیمت بسیار بالایی دارد، قیمت آن حدود 100 دلار در هر کیلوگرم است. این نژاد تک موم می‌سازد و نمی‌توان آن را داخل کندو نگه داشت اما در پاکستان و عمان زنبورداران توانسته‌اند با نگهداری این نژاد در پناهگاه‌های خاص مدیریتش کنند.

نمونه‌های زیادی در دنیا وجود دارد که زنبوردار از کلنی‌ها مراقبت می‌کنند اما کلنی همچنان به زندگی خود همانگونه که در طبیعت است ادامه می‌دهد.

بهره‌برداری از زنبورها به روش «زنبورداری»

هزاران سال است که برداشت عسل انسان بسیار راحت شده است در صورتی که بتوانید زنبورها را تشویق کنید تا داخل کندوی ساخت انسان فعالیت کنند. زنبوردار بطور مشخصی مالک کندوها است و می‌تواند کندوها را نزدیک خانه نگه دارد و برداشت عسل از آن بسیار راحت‌تر است. مدیریت کندوها با توجه به نوع کندو، نژاد و گونه زنبورها تا حد زیادی امکانپذیر است. این عملیات را زنبورداری می‌نامیم که بصورت محاوره‌ای برای شرح کل فعالیت‌های مرتبط با زنبورها، برداشت عسل و فرایند بسته‌بندی اطلاق می‌شود.

کندو فقط یک نگهدارنده برای نگهداری زنبورها داخل آن است. هدف از استفاده از کندوی ساخت بشر این است که زنبورها را تشویق به خانه‌سازی داخل آن کنند تا مدیریت آن برای زنبوردار نیز راحت‌تر شود. راحتی بیشتر یا کمتر زنبوردار به شکل و استایل کندو برمی‌گردد، اما زنبور فقط نیازمند مکانی امن و به اندازه کافی بزرگ برای کل کلنی (خانواده‌اش) و ذخیره عسل است.